Wat Is Een Sjamaan?

Mensen die zichzelf een sjamaan noemen, of door anderen zo worden genoemd, komen in allerlei culturen voor. Toch is het nog niet zo makkelijk om te zeggen wat een sjamaan eigenlijk is. Er bestaat ook geen consensus over de betekenis van het woord, zelfs niet onder mensen die zichzelf zo noemen. Volgens de een heeft het te maken met een andere staat van bewustzijn, terwijl het volgens de ander draait om contact leggen met de geestenwereld. Sommige mensen beperken het gebruik van het woord tot bepaalde Aziatische en Noord-Europese culturen.

We kunnen niet alles beantwoorden, maar in dit artikel doen we ons best om je meer inzicht te geven in de termen sjamaan en sjamanisme, waaronder een fascinerend stukje geschiedenis.

Wat is een sjamaan?

Van de woorden sjamaan en sjamanisme bestaan geen duidelijke definities. Het betekent overal iets anders, afhankelijk van aan wie je het vraagt, en er worden verschillende mensen mee bedoeld. De term wordt vrij vaak gebruikt, maar het lijkt erop dat niemand het eens kan worden over wat een sjamaan is.

Over het algemeen wordt aangenomen dat een sjamaan iemand is die met een wereld van zowel goed- als kwaadaardige geesten communiceert en hier sturing aan geeft door een trance op te wekken. Hiervoor kunnen muziek, dans, psychotrope stoffen of een combinatie daarvan worden gebruikt.

Zo werd bij de Evenken verondersteld dat sjamanen in staat waren om hun geest uit hun lichaam te laten treden om een reis door de geestenwereld te maken. Deze communicatie was meestal in het voordeel van de lokale gemeenschap waartoe de sjamaan behoorde. Soms werden sjamanen ook wel als een soort genezers of wijzen beschouwd.

Thomas Downson identificeerde drie gemeenschappelijke elementen die vaak op sjamanen van toepassing zijn:

• De beoefenaars veranderen hun bewustzijn stelselmatig
• Deze bewustzijnsverandering wordt door de gemeenschap als een belangrijk ritueel gezien
• De kennis over de traditie wordt gereguleerd

Misschien valt het je op dat er bij deze definitie niet over geesten wordt gesproken. Ook wordt de traditie niet aan een specifieke cultuur of plaats gekoppeld. Dit maakt de term eenvoudiger te generaliseren. Maar het wordt er niet duidelijker op en het negeert de feitelijke praktijken van de mensen op wie de term sjamaan voor het eerst werd toegepast, en bij wie het mogelijk zijn oorsprong vindt.

Wat is sjamanisme?

Ook sjamanisme is een moeilijk te definiëren begrip dat vaak wordt rondgeslingerd. Meestal gebruiken buitenstaanders het om een bepaalde groep mensen aan te duiden. Daarmee heeft het woord een negatieve, koloniale bijklank gekregen.

Om sjamanisme wat beter te begrijpen, moet je weten waar het woord vandaan komt. Ook dat valt niet mee. Naar verluidt, is het afgeleid van Toengoezische talen, en dan met name dialecten die door de Sym Evenki-volkeren, of door het Manchu-volk werden gebruikt. Het zou afstammen van het woord 'samān', waarbij het voorvoegsel 'sa–' staat voor 'weten'. Hoewel dit de meest gangbare verklaring is, bestaat er absoluut geen zekerheid over.

Het woord samān is mogelijk afgeleid van 'śramaṇa'. Dit woord uit het Sanskriet verwijst naar een ascetische monnik of heilige. Deze theorie is bedacht door Mircea Eliade, hoewel er ook experts zijn die hier een andere kijk op hebben.

'Sjamanisme' werd in zijn moderne vorm voor het eerst gebruikt door Russische intellectuelen en kolonisten om tradities van inheemse Siberische volkeren te beschrijven. Soms wordt met sjamanisme gerefereerd aan een religie waarbij de aanhangers geloven in een vorm van animisme: de overtuiging dat alles in de natuur een geest heeft. Het is echter geen religie in de traditionele zin van het woord. Want hoewel een cultuur zichzelf als 'sjamanistisch' kan omschrijven (of door anderen zo beschreven worden), bestaat er niet één religie van sjamanisme die wordt aangehangen. In plaats daarvan heeft elke 'sjamanistische' cultuur zijn eigen afzonderlijke gewoontes en overtuigingen.

Hoewel het woord dus zijn oorsprong heeft in Siberië, associëren veel mensen in Europa en de VS het begrip sjamanisme met de oerwouden van Zuid-Amerika en ayahuasca-ceremonies. Dit is illustratief voor een van de grootste gebreken van het woord. Het is een overkoepelende term waarmee buitenstaanders verwijzen naar verschillende inheemse culturen en gebruiken, zelfs als deze uit totaal andere werelddelen komen.

Waar vind je sjamanen?

Dat roept de vraag op waar je sjamanen kunt vinden. Afhankelijk van je definitie zijn ze eigenlijk overal ter wereld te vinden. Als je een striktere definitie wilt hanteren, kun je het beperken tot delen van Azië, zoals Siberië en Mongolië.

Op welke plaatsen je sjamanen aantreft, hangt dus maar net van af hoe ruim je definitie van een sjamaan is. Het is echter belangrijk om mensen die zichzelf geen sjamaan noemen, niet als zodanig te labelen. We hebben snel de neiging om andere culturen 'sjamanistisch' te noemen, zonder goed te begrijpen wat dit nu precies inhoudt.

Het woord sjamanisme werd geïntroduceerd in de antropologie en tamelijk breed gebruikt, eerst in Siberië en Azië, later ook in Noord- en Zuid-Amerika, waar sjamanen werden geassocieerd met het gebruik van kruiden zoals salvia divinorum, cactussen met mescaline en planten en amfibieën met DMT. En hoewel het woord soms nogal makkelijk in de mond wordt genomen, is het opvallend dat de inheemse culturen van Noord-Amerika en Noord-Azië overeenkomsten vertonen. Deze totaal andere werelden waren in de wintermaanden dankzij bevroren oceanen met elkaar verbonden. Zo konden mensen te voet en per slee de oversteek maken, lang voordat Europese kolonisten voet aan land hadden gezet op het Amerikaanse continent.

Een woord dat goed van pas komt en misschien meer van toepassing is in de huidige tijd, is 'neosjamanisme'. Neosjamanisme heeft betrekking op gebruiken uit de New Age beweging die weinig tot geen verband houden met 'traditionele' sjamanistische praktijken. Neosjamanen gebruiken soms een trancetoestand of psychedelische drugs om een diepere verbinding met zichzelf te maken. Meestal wordt niet geprobeerd om contact te leggen met de geestenwereld.

Gebruiken sjamanen altijd drugs?

In Noordwestelijke culturen denken mensen bij het woord sjamaan al gauw aan iemand die psychotrope drugs gebruikt om er een bepaalde spirituele staat mee te bereiken. Maar wat dat dan precies inhoudt, weet bijna niemand te vertellen.

Hoewel het klopt dat er een verband is aangetoond tussen mensen die oorspronkelijk sjamanen werden genoemd en het gebruik van bepaalde drugs, is dit niet essentieel. Meestal wordt drugsgebruik op een hoop gegooid met de trancetoestanden waar sjamanen vaak in verkeren. Zo'n staat kan namelijk ook op andere manieren worden opgewekt. Dan moet je bijvoorbeeld denken aan dans en muziek en, meer specifiek, zingen, drummen en rammelen. Deze handelingen worden gebruikt om contact te leggen met geesten voor onder andere genezing of waarzeggerij.

Bij neosjamanistische gebruiken dienen deze trance staten vaak meer meditatieve doeleinden. Ze draaien om zelfgenezing en therapie, in plaats van contact met de geestenwereld.

Waar komt de link tussen sjamanen en psychedelische drugs vandaan?

Mensen die zich bezighouden met wat je kunt omschrijven als traditioneel sjamanisme, gebruiken vaak drugs om in een trancestaat te komen. Inmiddels is drugsgebruik een van de eerste dingen die mensen met een sjamaan associëren, ook al komt dit niet overeen met de geschiedenis. Het verklaart wel waarom het woord zo wijdverspreid wordt gebruikt om naar totaal verschillende culturen te verwijzen.

De Sami van de Noordpool hebben gewoontes die, volgens de meeste definities, als sjamanistisch kunnen worden gezien. De sjamanen van deze culturen gebruiken Amanita muscaria (vliegenzwam) paddenstoelen om in een trance te raken en met de spirituele wereld te communiceren. Het gebruik van psychoactieve schimmels is tamelijk gangbaar onder de inheemse bevolking van Siberië. Het is niet voor niets dat sjamanisme sterk in verband wordt gebracht met drugs, met name paddenstoelen.

Ook in Zuid-Amerika gebruiken mensen die we sjamanen noemen psychedelische drugs. Voorbeelden zijn Psilocybe cubensis paddenstoelen of DMT in de vorm van ayahuasca of de huidafscheiding van padden. Dit werd van oudsher gedaan om contact te maken met geesten. Antropologen uit de VS labelden deze mensen ook als sjamanen en dit is blijven plakken. En hoewel deze mensen sjamanen worden genoemd, is het interessant dat hun culturen zelf meestal niet als sjamanistisch worden gezien.

Supa Gro Kit 100% 'Hawaiian'

(362)

Bekijken

Kritiek op het woord sjamaan

Zoals vermeld, is het woord sjamaan slecht gedefinieerd en hebben sommigen bezwaar tegen het label. De belangrijkste reden daarvoor is dat het woord lijkt te zijn overgenomen van volkeren die Toengoezische talen spreken. Vervolgens gebruikten Europese en Noord-Amerikaanse antropologen het om groepen of personen aan te duiden uit allerlei verschillende culturen over de hele wereld, wiens gewoontes gelijkenis vertonen met die van Toengoezische volkeren.

Het is niet zo dat de term ten onrechte wordt toegepast op andere groepen dan degenen van wie het afkomstig is. Toch is een zorgvuldige overweging nodig voordat je het op een andere groep mensen plakt. Houd niet alleen rekening met de tradities van de volkeren waar we het woord van geleend hebben, maar ook met die van de mensen die je sjamanistisch noemt.

Misschien lijken verschillende culturen voor een buitenstaander veel overeenkomsten te hebben. Toch hebben ze uiteindelijk allemaal hun eigen gebruiken, met hun eigen taal en begrippen om naar bepaalde praktijken en de beoefenaars ervan te verwijzen.

Een ander kritiekpunt is dat het woord een tamelijk neerbuigende bijklank heeft. Vaak roept het beelden op van 'primitieve', 'barbaarse' of 'onbeschaafde' culturen, zelfs als dit nergens op gebaseerd is. Ter Ellingson hekelt het woord vanwege het feit dat het een universeel beeld creëert van inheemse culturen (Ellingson, 2001).

Kan iemand zichzelf een sjamaan noemen?

Is het met deze kennis verantwoord om jezelf een sjamaan te noemen?

In Noord-Amerika, Europa en ver daarbuiten zijn er mensen die zichzelf als sjamaan kwalificeren. Toch hebben maar weinigen geleerd van (of over) de volkeren waar het begrip vandaan komt. Maar de bredere, huidige toepassing van het woord lijkt wel een functie te hebben. En zelfs als het begrip niet goed gedefinieerd is, kun je er specifieke gebruiken mee beschrijven.

Het is niet aan ons om te bepalen wie het woord wel of niet mag gebruiken. Het kan in elk geval geen kwaad om wat meer te weten over de geschiedenis ervan, voordat je het gebruikt om jezelf of anderen ermee aan te duiden.

Sjamanen en sjamanisme: een weinig begrepen traditie

Zoals je ziet, zijn sjamaan en sjamanisme tamelijk vage begrippen, waarvan de precieze herkomst mysterieus blijft. Het is zelfs moeilijk om het woord verder te herleiden dan het relatief recente gebruik door antropologen die inheemse volken beschreven.

Het belangrijkste om te onthouden, is dat mensen die sjamanen worden genoemd en groepen (of religies) die sjamanistisch worden genoemd, in werkelijkheid een enorme diversiteit van verschillende volken en culturen betreft. Deze zijn afkomstig uit allerlei continenten, tijdsvakken en van verschillende etniciteiten. Sjamanisme is dus een koepelwoord om duiding te geven aan enkele facetten van bepaalde bevolkingsgroepen, niet een algemene beschrijving van de groep. Het kan hooguit verwijzen naar een aantal vergelijkbare gebruiken of rituelen die allemaal onderdeel zijn van grotere en totaal verschillende levenswijzen.

Max Sargent

Max schrijft al meer dan tien jaar en is de afgelopen jaren in de cannabis- en psychedelische journalistiek beland. Hij heeft allerlei artikelen geschreven voor bedrijven als Zamnesia, Royal Queen Seeds, Cannaconnection, Gorilla Seeds, MushMagic en nog veel meer. Hij heeft dus een brede ervaring in deze branche.

Lees bio